Διαδρομές

Για τη δημιουργία των διαδρομών που παρουσιάζονται στην εφαρμογή επαυξημένης πραγματικότητας για κινητές συσκευές του έργου, έγινε επιλογή βασικών διαδρομών και στάσεων στην Αθήνα, από τα χαρτογραφικά δεδομένα και τις μελέτες για την αρχαία τοπογραφία της Εταιρείας ΔΙΠΥΛΟΝ. Εμπλουτισμός με στοιχεία που αφορούν στη σύγχρονη Αθήνα, την ιστορία, το τοπίο, τον πολιτισμό και την πολεοδομία της, από την COMMONSPACE.

Με σκοπό τη δημιουργία διαδρομών στην Αθήνα, οι εργασίες επικεντρώθηκαν στον καθορισμό της περιοχής μελέτης του έργου και στη δημιουργία περιεχομένου. Αναλυτικότερα, οι εργασίες δημιουργίας περιεχομένου εστίασαν στην επιλογή διαδρομών και σημείων ενδιαφέροντος-στάσεων (pois – points of interest) στην Αθήνα, την ανάπτυξη μεθοδολογίας για τη συγγραφή θεματικών αφηγήσεων (storytelling), την επιλογή εποπτικού υλικού και τη νομική διευθέτηση των πνευματικών δικαιωμάτων τόσο της ψηφιακής εφαρμογής όσο και του επιμέρους εποπτικού υλικού.

Περιοχή μελέτης

Το πρώτο βήμα για τη δημιουργία περιεχομένου της εφαρμογής ήταν ο καθορισμός της περιοχής μελέτης, εντός της οποίας πραγματοποιήθηκε διεξοδική έρευνα προκειμένου να επιλεχθούν τα σημεία ενδιαφέροντος. Ως περιοχή μελέτης ορίστηκε το ιστορικό κέντρο της Αθήνας, δηλαδή η έκταση της πόλης που εμπίπτει στο εσωτερικό των αρχαίων τειχών. Στα όρια κάλυψης του έργου συμπεριλαμβάνονται τόσο οι σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι της πόλης, διάσπαρτα ιστάμενα μνημεία που έχουν ενσωματωθεί στον σύγχρονο αστικό ιστό, αλλά και αφανείς αρχαιότητες που, κατά τη διάρκεια των ετών αποτέλεσαν αστικά ορόσημα που διαμόρφωσαν την ταυτότητα της πόλης.

Επιλογή διαδρομών και στάσεων

Πρώτο βήμα για την επιλογή διαδρομών ήταν ο εντοπισμός των ανασκαφικών θέσεων εντός της ζώνης μελέτης του έργου. Σε αυτό το στάδιο συγκεντρώθηκαν οι διευθύνσεις των σωστικών ανασκαφών της πόλης. Κατ’ αυτόν τον τρόπο αποτυπώθηκαν οι πυκνότητες των σημείων αρχαιολογικού ενδιαφέροντος μέσα στον σύγχρονο αστικό ιστό. Δεύτερο βήμα ήταν η δόμηση ενός οντολογικού μεθοδολογικού σχήματος που μας επέτρεψε να τεθούν τα θεματικά και χωρικά κριτήρια των στάσεων (pois).

Θεματική προσέγγιση – ποιοτική και ποσοτική αξιολόγηση δημοσιευμένων αρχαιολογικών δεδομένων

Όσον αφορά τα θεματικά κριτήρια, συγκεντρώσαμε και μελετήσαμε όλα τα δημοσιευμένα αρχαιολογικά κατάλοιπα που εμπίπτουν στις θεματικές τυπολογίες της εφαρμογής (οι δρόμοι του εμπορίου, η άμυνα της πόλης και οι χώροι λατρείας), ώστε να αξιολογήσουμε ποιοτικά και ποσοτικά τα αρχαιολογικά δεδομένα και τη διασπορά τους στην περιοχή μελέτης. Σε αυτό το στάδιο ερευνήθηκαν εκτενώς τα ανασκαφικά δεδομένα και στη συνέχεια επιλέχθηκαν όσα: α) παραμένουν προσβάσιμα, β) παρέχουν επαρκές άφθονο δημοσιευμένο εποπτικό υλικό για την ανάπτυξη τεχνολογίας επαυξημένης πραγματικότητας και γ) παράλληλα ενδείκνυνται για τη δημιουργία αφηγήσεων που δύνανται να καλύψουν το ιστορικό παλίμψηστο της πόλης.

Χωρική προσέγγιση – αξιολόγηση του σύγχρονου αστικού τοπίου

Όσον αφορά τα χωρικά κριτήρια, μελετήσαμε τη συνδεσιμότητα των αρχαιολογικών δεδομένων στον αστικό ιστό σε επίπεδο αποστάσεων και χρόνου βαδίσματος. Επικεντρωθήκαμε στη χωρική συνδεσιμότητα των δεδομένων κοινής και διαφορετικής τυπολογίας. Προκειμένου να εξασφαλίσουμε τις πλέον φιλικές προς τον χρήστη διαδρομές, εξετάστηκε η διαμόρφωση του χώρου της περιοχής μελέτης μέσω της ανάλυσης του συντακτικού της προτύπου (space syntax). Στόχος μας ήταν η αξιολόγηση της προσβασιμότητας των σημείων ενδιαφέροντος (pois) που τις απαρτίζουν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο αποκλείστηκαν τμήματα της περιοχής που είναι λιγότερο προσβάσιμα και φιλικά στην περιήγηση.

Οι γειτονιές που επιλέχθηκε να μελετηθούν μετά την ανάλυση του συντακτικού προτύπου της περιοχής. (Οι άξονες του οδικού δικτύου χρωματίζονται ανάλογα με την τιμή ενσωμάτωσης που λαμβάνουν, χρωματική διαβάθμιση: κόκκινο μεγάλες τιμές – μπλε μικρότερες τιμές. Η ενσωμάτωση είναι ένα μέτρο που μας δείχνει με απλά λόγια πόσο προσβάσιμα είναι τα συγκεκριμένα τμήματα δρόμων για κίνηση πεζών στην περιοχή.)

Καθορισμός διαδρομών – επιλογή πυκνώσεων στάσεων (pois)

Η συνεχής κατοίκηση της πόλης από τα αρχαία χρόνια προσδίδει στο χώρο αλλεπάλληλα στρώματα ανθρώπινης δραστηριότητας και προσφέρει έναν πλούσιο όγκο αρχαιολογικών και ιστορικών δεδομένων στον ερευνητή. Προκειμένου να καθορισθούν οι διαδρομές της εφαρμογής, μελετήσαμε εκτενώς τα παραπάνω δεδομένα αντλώντας πληροφορίες από όλες τις σχετικές δημοσιεύσεις (ανασκαφικές εκθέσεις, συναφή βιβλιογραφία) και στη συνέχεια συγκεντρώσαμε το σχετικό εποπτικό υλικό. Εξαιρετικά βοηθητικές για την εργασία αυτή ήταν οι δημοσιευμένες ανασκαφικές εκθέσεις του Αρχαιολογικού Δελτίου. Ο στόχος μας ήταν να δημιουργήσουμε πυκνότητες σημείων (pois) στις οποίες ο χρήστης θα μπορεί να αναζητήσει όλες τις τυπολογίες που θα προσφέρει η εφαρμογή, ώστε να αναδειχθεί και να αξιοποιηθεί στο μέγιστο η δυνατότητα εξατομικευμένης εμπειρίας στον χρήστη.

Συλλογή περιεχομένου των στάσεων (pois)

Το περιεχόμενο των στάσεων έχει ως στόχο την περιπλάνηση μέσω της αφήγησης στα επάλληλα στρώματα της πόλης (αρχαία, νεότερη, σύγχρονη) ώστε να αποτελέσει ένα βιωματικό γνωστικό και εκπαιδευτικό ταξίδι στην ιστορία της πόλης και οι επισκέπτες να έχουν τη δυνατότητα να πλοηγηθούν σε μεγάλο ιστορικό φάσμα.

Τα αρχαιολογικά δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν στο έργο προέρχονται από τα αποτελέσματα των ανασκαφών που διενεργήθηκαν από τις αρχές του 20^ου αι. έως το 2012 και είναι δημοσιευμένα στους τόμους του Αρχαιολογικού Δελτίου (ΑΔ), των Πρακτικών της Αρχαιολογικής Εταιρείας (ΠΑΕ), στο Δελτίο της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας (ΔΧΑΕ) και σε συναφή έντυπη και διαδικτυακή βιβλιογραφία από συλλογικούς τόμους και μονογραφίες. Ενδεικτικά, αναφέρονται ορισμένες πηγές που αποτελούν ορόσημο στην έρευνα της Αθηναϊκής τοπογραφίας:

Travlos, J. (1960). Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών. Από των προϊστορικών μέχρι των αρχών του 19ου αιώνος. Athens: Κωνσταντινίδης, Φ. και Μιχαλάς, Κ.
Travlos, J. (1971). Pictorial Dictionary of Ancient Athens (London). Treu, M.(1967), review of Bowra (1964). Gymnasium, 74, 149-53..
Παπαχατζής, Ν. (1994). Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Αττικά, Τόμος 1ος, Αθήνα.
Camp, J. M. (2009). Οι Αρχαιότητες της Αθήνας και της Αττικής. Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου–Καρδαμίτσα.
Μπούρας, Χ. (2010). Βυζαντινή Αθήνα: 10ος-12ος αι., Μουσείο Μπενάκη.
Georgopoulou, M. (2019). Ottoman Athens. Archaeology, Topography, History. American School of Classical.
Καμπούρογλου, Δ. Γ. (1890). Μνημεία της ιστορίας των Αθηναίων.
Καμπούρογλου, Δ. Γ. (1969). Ιστορία των Αθηναίων (Τουρκοκρατία περίοδος 1456-1687) τ.΄ Γ, εκδ. Οίκος «Παλμός» Ν. Αντωνόπουλος & Σια Ο. Ε Αθήναι.
Μπίρης, Κ. (1966). Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα. Αθήνα: Μέλισσα.

Το εποπτικό υλικό που συγκεντρώθηκε για τις ανάγκες του έργου περιλαμβάνει δημοσιευμένα τεκμήρια για την ιστορία της πόλης, όπως ιστορικούς χάρτες, εικονογραφικό υλικό περιηγητικών εκδόσεων από τον 15^ο έως τις αρχές του 19^ου αιώνα, ανασκαφικά στιγμιότυπα και σπάνιες φωτογραφίες της Αθήνας του 19^ου και 20^ου αιώνα από ιδιωτικά αρχεία, ψηφιοποιημένες βιβλιοθήκες και δημοσιευμένα λευκώματα. Η πρόσβαση στα προαναφερθέντα τεκμήρια είναι ατελής και η χρήση έχει κατοχυρωθεί κατόπιν άδειας αναπαραγωγής από τους αρμόδιους φορείς. Ενδεικτικά, αναφέρονται ορισμένες ψηφιοποιημένες συλλογές από τις οποίες αντλήθηκε το εποπτικό υλικό:

Ψηφιοποιημένες Συλλογές του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ).
Βιβλιοθήκη Μουσείου Μπενάκη.
Βιβλιοθήκη Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.
Ελληνική Βιβλιοθήκη – Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης.
Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο.
Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα: Γεννάδειος Βιβλιοθήκη – Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.
Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα: Ανασκαφές της Αρχαίας Αγοράς.
Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος
Φωτογραφικό Αρχείο Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος
Φωτογραφικό Αρχείο ΕΡΤ
Φωτογραφική συλλογή Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας (BnF)

Στο πλαίσιο του έργου, για τη δημιουργία ενός “Εικονικού Μουσείου Δρόμου” μέσω του οποίου θα αναδεικνύονται ορατά και μη ορατά στοιχεία της αρχαίας τοπογραφίας πάνω στον καμβά της σύγχρονης πόλης, μετασχηματίζοντας τον δρόμο ως μουσείο, επιλέχθηκαν τρεις βασικές θεματικές ενότητες: οι δρόμοι του εμπορίου, η άμυνα της πόλης και χώροι λατρείας.

Χώροι λατρείας

Ο ρόλος των λατρευτικών χώρων είναι κεντρικός για την κατανόηση της ζωής των ανθρώπων στο πέρασμα του χρόνου. Και η Αθήνα προσφέρεται για μια περιδιάβαση σε τέτοιες μνήμες που έχουν μείνει ζωντανές στο σώμα της πρωτεύουσας λόγω του πλήθους των ιερών κάθε θρησκείας που αιφνιδιάζουν τον περιπατητή. Η επιλογή των στάσεων επικεντρώθηκε σε λιγότερο γνωστές τοποθεσίες, όπως είναι το αρχαίο ιερό της Αρτέμιδος Αγροτέρας στον Ιλισσό, το βυζαντινό ναό των Αγίων Ασωμάτων στα Σκαλιά στο πρόπυλο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, καθώς και σε χριστιανικούς ναούς με ιδιαίτερη παράδοση, όπως ο ναός της Αγίας Φωτεινής στην οδό Αρδηττού, και ο Άγιος Φίλιππος της οδού Αδριανού, τοποθεσία στην οποία κατά την παράδοση μίλησε στους Αθηναίους ο απόστολος Φίλιππος. Τα ιερά της Οθωμανικής Αθήνας επίσης εμπλουτίζουν την εμπειρία των επισκεπτών, μέσα από τις διηγήσεις που συνοδεύουν τα μνημεία, κυρίως από ταξιδιωτικές περιγραφές των 18ου και 19ου αιώνα.

Στιγμιότυπο μπροστά από την Βιβλιοθήκη του Αδριανού και τον ναό των Αγιών Ασωμάτων, όπως αποτυπώθηκε από τον περιηγητή Théodore Du Moncel το 1843. Πηγή: DU MONCEL, Théodore. Οδοιπορικό του 1843 από την Αθήνα στο Ναύπλιο [Excursion from Athens to Nafplio in 1843], Athens, Olkos-Ariadni, 1984, από την ιστοσελίδα www.travelogues.gr του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.

Η θεματική της λατρείας διευκολύνει τον χρήστη να κατανοήσει την πολυπολιτισμικότητα της Αθήνας ανά τους αιώνες. Αρχαίοι βωμοί και ιερά δίνουν τη θέση τους σε μεγάλες παλαιοχριστιανικές εκκλησίες και μικρά ξωκλήσια, σε βυζαντινά μετόχια και σε ισλαμικά τζαμιά και ιεροδιδασκαλεία που ιδρύονται δίπλα στις μεταβυζαντινές εκκλησίες κατά τους Οθωμανικούς χρόνους. Οι αφηγήσεις της λατρείας δεν προσεγγίζονται αυστηρά μέσα από τη αρχιτεκτονική και τη ναοδομία, αλλά προβάλλουν βαθύτερες έννοιες όπως αυτές του δημόσιου χώρου, της συνύπαρξης διαφορετικών θρησκειών και της σημασίας των λατρευτικών χώρων στις αθηναϊκές γειτονιές και στην καθημερινότητα των κατοίκων διαχρονικά.

Άμυνα της πόλης

Τα κατάλοιπα της οχύρωσης προβάλλουν σήμερα ως υπόμνηση ενός τεράστιου δημόσιου έργου της αρχαιότητας, το οποίο υποδεικνύεται από την ογκώδη κατασκευή τους, την μεγάλη έκταση που καταλάμβαναν στον χώρο, και τη στερεά και ανθεκτική δομή τους. Χάρη στην αρχαιολογική έρευνα γνωρίζουμε πως τα τείχη «παρακολούθησαν» τόσο στενά τα μεγάλα γεγονότα της πόλης, όσο λίγα μνημεία της. Στο πλαίσιο αυτό προτείνεται μια περιδιάβαση στα ορατά σήμερα κατάλοιπα των αρχαίων τειχών σε υπόγεια και σε υπαίθριους χώρους του κέντρου της Αθήνας, αναδεικνύοντας τόσο τη μνημειακότητα της αρχαίας οχύρωσης, όσο και την ενσωμάτωσή της στην πρόσφατη ιστορία της σύγχρονης πόλης.

Τμήμα των αναλημμάτων της οχυρωματικής τάφρου στην οδό Μητροπόλεως 15-17 & Πεντέλης 2. Πηγή: Θρεψιάδης, Ι., «Ανασκαφή Οικοπέδου Ο.Δ.Ε.Π. (Οδός Βουλής και Μητροπόλεως)», ΑΔ 16 (1960), Β΄, Πίν. 22-26. Copyright: Yπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού.

Η θεματική της άμυνας προκρίνει την κατανόηση ενός σπουδαίου αρχαιολογικού συνόλου, όπως είναι αυτό του οχυρωματικού περιβόλου, μέσα από ένα νέο πρίσμα, αυτό της δημόσιας αρχιτεκτονικής. Τα τείχη υπήρξαν συστατικό στοιχείο των αρχαίων ελληνικών πόλεων. Σε καιρό ειρήνης, η πορεία του τείχους καθόριζε τα όρια των πόλεων ενώ οι πύλες σηματοδοτούσαν τις βασικές διόδους επικοινωνίας σε καιρό πολέμου, προσέφεραν ασφάλεια από τις εχθρικές επιθέσεις και ταυτόχρονα συμβόλιζαν την ισχύ της πόλης. Τα τείχη ήταν ένας καθρέφτης της ευμάρειας και της έκτασης της πόλης. Κατά την πολύχρονη ιστορία της Αθήνας η πορεία των τειχών έχει αλλάξει πολλές φορές, σημαίνοντας έτσι τα διαφορετικά ιστορικά κεφάλαια της πόλης. Τέλος, η έννοια του μνημείου εντός της πόλης και εκτός των περιφραγμένων αρχαιολογικών χώρων ενισχύει την αντίληψη της σύγχρονης Αθήνας ως ένα ανοιχτό μουσείου δρόμου.

Σκηνές της πόλης

Οι Σκηνές της Πόλης αποτελούν εικόνες θραυσματικής μνήμης καθώς και αναπαραστάσεις της ζωής στην πόλη από τα τέλη του 19^ου αιώνα μέχρι και τη σύγχρονη εποχή. Οι εικόνες αυτές αποτελούν τεκμήρια των ιστορικών, οικονομικών, πολιτικών, κοινωνικών και πολιτισμικών διεργασιών που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη εικόνα της πόλης. Τα τεκμήρια αυτά αντλήθηκαν από φωτογραφικά αρχεία δημόσιων φορέων, οικογενειακά αρχεία Αθηναίων εμπόρων, από τα ΜΜΕ, τη λογοτεχνία καθώς από τον ελληνικό δημοφιλή κινηματογράφο της δεκαετίας του εξήντα. Τα σημεία που επιλέχθηκαν συνομιλούν με τα σημεία αρχαιολογικού ενδιαφέροντος που αναδεικνύονται στις άλλες κατηγορίες χτίζοντας μία συμβολική γέφυρα και μια χωρική σύνδεση με το παρόν. Μεταξύ άλλων αποτυπώνονται οι αλλαγές που συμβαίνουν στο αστικό περιβάλλον, η δημιουργία των πρώτων υποδομών ή οι φάσεις της τουριστικής ανάπτυξης και λειτουργίας του ιστορικού κέντρου. Ακόμη αναδεικνύεται η ιστορική εξέλιξη και ο μετασχηματισμός ιστορικών τοπόσημων της πόλης, όπως για παράδειγμα το κτίριο του Υπουργείου Οικονομικών στο Σύνταγμα. Η κατηγορία αυτή συμβάλλει στην ανάδειξη της ιστορικής εξέλιξης της πόλης και συμπληρώνει με ελκυστικό περιεχόμενο για τον χρήστη/χρήστρια της εφαρμογής το ψηφιακό μουσείο δρόμου της Αθήνας.